Podbrodzie w XIX wieku

Po III rozbiorze Rzeczypospolitej Obojga Narodów w 1795 roku Litwa znalazła się pod zaborem rosyjskim. Wiek XIX w dziejach naszego kraju zapisał się obfitością wydarzeń – wojna napoleońska (przemarsz wojska francuskiego), głośny proces nad patriotycznie nastawioną młodzieżą, powstanie listopadowe i styczniowe oraz surowe represje po ich stłumieniu. Te wydarzenia miały również ogromny wpływ na dzieje Podbrodzia, które omówimy w tym odcinku.

Latem 1812 r. święciańskim traktem opuszczał Litwę sam imperator Rosji Aleksander I umykając przed nadciągającą armią Napoleona. Przez miasteczko cofała się też rosyjska armia generała Barclay de Tollyego. W lipcu 1812 roku przez okolice Podbrodzia przeszła armia napoleońska.

Podobno w podbrodzkiej karczmie, której budynek niestety nie zachował się do dzisiejszych czasów, zatrzymał się wówczas francuski marszałek Michel Ney. Zdarzenie to miało miejsce między 4 a 10 lipca 1812 roku. W tej karczmie prawdopodobnie mógł też się zatrzymać sam Napoleon, który nocą z 16 na 17 lipca 1812 roku, jadąc z Wilna do Święcian, przejeżdżał przez Podbrodzie. Do II wojny światowej budynek ten był nazywany „karczmą napoleońską”.

Z tego też okresu pochodzi legenda dotycząca nazwy miasta – podobno, kiedy żołnierze Napoleona przekraczali w tym miejscu Żejmianę, woda sięgała im właśnie do podbródków – na pamiątkę tego przemarszu nazwano to miejsce „Podbrodziem”. Piękna legenda, ale tylko legenda.

Znany jest też fakt, że jesienią 1812 roku przez miasteczko podążał do Wilna Michaił Kutuzow z panem Borodinem, bowiem dwukrotnie w latach 1799-1801 i 1809-1811 piastował on tu urząd generalnego gubernatora.

W 1821 roku umiera Michał Kostrowicki i folwark Podbrodzie dziedziczą jego synowie Kajetan i Adam Kostrowickie.

Powstanie listopadowe

Po wybuchu 29 listopada 1830 roku powstania listopadowego w Królestwie Polskim, wiosną 1831 roku wybuchło również powstanie na terenach dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. W kwietniu 1831 roku m.in. wybuchły lokalne powstania w Niemenczynie i Podbrodziu. W wyniku tego została przecięta komunikacja garnizonu rosyjskiego w Święcianach z Wilnem. Wkrótce jednak powstańcy musieli wycofać się z miasta ustępując przed silnymi oddziałami rosyjskimi pod dowództwem podpułkownika Bolcentala. Podbrodzie zostało obsadzone przez garnizon, który składał się z 1 roty strzelców, ½ szwadronu ułanów oraz oddziału 25 kozaków.

W okolicach Podbrodzia gromadził włościan i chłopów do swego oddziału Konstanty Parczewski, wiosną 1831 r. mianowany dowódcą partyzantów. W tym regionie z jego polecenia powstańcy rozbrajają nieliczną załogę Rosjan, jakiś czas kontrolują przejście przez Wilię i Żejmianę. W dniu 3 maja 1831 r. z grupą powstańców przechodzi on przez Podbrodzie. Miał wówczas do dyspozycji w tych okolicach najliczniejszy oddział, gdyż razem z grupą J. Giedrojcia liczył około 1000 osób.

Latem 1831 roku przez Podbrodzie przechodziły oddziały powstańcze generała Henryka Dembińskiego, które spieszyły na pomoc Warszawie. Oddziały te po szczęśliwym wyjściu z okrążenia rosyjskiego pod Kurszanami (lit. Kuršėnai, miasteczko, leżące w okręgu szawelskim, 23 km na zachód od Szawli) okrężną trasą ze Żmudzi, przez Wileńszczyznę, Nowogródczyznę, Grodzieńszczyznę, Podlasie i Mazowsze do Warszawy.

W dniu 17 lipca 1831 roku Dembiński właśnie w Podbrodziu wziął do niewoli zaskoczony, stacjonujący tu garnizon rosyjski w sile kompanii piechoty i plutonu ułanów, zdobył też kasę garnizonową, amunicję, a także sprzęt saperski i mostowy, który przydał się później w dalszym przemarszu.

Podbrodzie w rękach Tyszkiewiczów

W 1859 roku prawobrzeżną część Podbrodzia (należącą do rodziny Kostrowickich) kupił hrabia Jan Tyszkiewicz, który pełnił funkcje marszałka szlachty powiatu wileńskiego i posiadał ogromne dobra w pobliskich Ornianach. Granicą był most na Dubince. Druga część miasteczka należała do skarbu państwa z granicą przechodzącą przez most na Żejmianie, a reszta – do obywatela Józefa Łappy.

Staraniem władz w Podbrodziu została wyprostowana, poszerzona i na nowo wybrukowana (do celów wojskowych) droga pocztowa Wilno-Dyneburg, która przebiegała przez Święciany, Widze (obecnie Białoruś) i Kresław (Łotwa). Ziemie te były później rządzone przez syna Józefa Mykołaja Łappę. Zbudował młyn i most w pobliżu potoku Dubinga, łącząc obecne ulice Arnionių i Malūno (młyn i most znajdowały się mniej więcej przed obecną kotłownią fabryki tektury).

Budowa stacji kolejowej

W 1860 roku na lewym brzegu rzeki Żejmiana, na polach dawnego dworu Korkożyszki rozpoczęto budowę linii kolejowej Wilno – Dyneburg, która była częścią linii warszawsko-petersburskiej. Linia ta została oddana do użytku w 1862 roku. Znajdowała się tu stacja kolejowa IV klasy. Zgodnie z wymaganiami tej klasy stacja posiadała 2-3 linie, wieżę na wodę z wyposażeniem do napełniania zbiorników wodnych lokomotyw.

W 1863 r. administracja carska wybudowała na stacji koszary i kuchnię dla żołnierzy. Stacja była połączona z sąsiednimi stacjami 3 przewodami telegraficznymi, posiadała dwa aparaty telegraficzne. Budowa tej linii kolejowej oraz stacji przyczyniła się do rozwoju miejscowości. W późniejszych latach obok stacji zbudowano domy dla jej pracowników. Dla kolejarzy wybudowano 6 szop drewnianych i 3 drewniane lodziarnie-piwnice oraz łaźnię.

Powstanie styczniowe

W połowie XIX wieku prawobrzeżna część Podbrodzia leżała w granicach powiatu wileńskiego, a lewobrzeżna – należała do powiatu święciańskiego.

Dworzec kolejowy w Podbrodziu przed wojną

Dawny powiat święciański (obecnie obszar ten przedziela granica litewsko-białoruska) ze względu na położenia był obszarem strategicznym, nie tylko dla rosyjskich władz guberni wileńskiej i armii Cesarstwa Rosyjskiego, ale i dla uczestników kolejnych powstań, których ziemie te były świadkiem. Każde działanie powstańcze podejmowane w tym regionie, ukierunkowywane były przede wszystkim na przerwanie komunikacji rosyjskiej (lub przynajmniej jej destabilizację) na linii Wilno−Święciany−Dyneburg. Taką próbę podjęli uczestnicy powstania styczniowego w 1863 roku.

Działania powstańcze w powiecie święciańskim rozpoczęły się równolegle z wybuchem Powstania w Królestwie Polskim, ale jeszcze przed oficjalnym ogłoszeniem powstania na Litwie. Pod koniec stycznia 1863 r. został utworzony tajny komitet powstańczy w Święcianach. Ogłoszono pobór ochotników do powstańczego wojska, rozpoczęto zbiórkę pieniędzy.

Już w styczniu 1863 roku w Zułowie – majątku należącym wówczas do rodziny Billewiczów, a następnie Piłsudskich, został zorganizowany pierwszy oddział zbrojny, liczący 36 osób, pod dowództwem Feliksa Wisłoucha (Wysłoucha) i Stanisława Buchowieckiego. Wkrótce oddział ten liczył już ok. 150 osób. W dniach 9−11 lutego jego członkowie próbowali zniszczyć tor kolejowy w okolicach Podbrodzia i przerwać łączność między Wilnem a Święcianami.

Potyczka pod Podbrodziem

W tych dniach pod Podbrodziem miała miejsce potyczka lub spotkanie powstańców, prawdopodobnie z oddziałem rosyjskim, którym dowodził generał Płaskin. W dniu 10 lutego generał-gubernator wileński Włodzimierz Nazimow ogłosił w powiecie święciańskim stan wojenny. Wkrótce po tym, 15 lutego, oddział zułowski przeszedł do miejscowości Żeladź, następnie, po przyłączeniu się ochotników ze Święcian i Michaliszek, wrócił do Podbrodzia, skąd, wzdłuż Żejmiany i Wilii, przeszedł do lasów dubnickich w powiecie wileńskim, opuszczając powiat święciański.

Bitwa we wsi Bajorėliai

W potyczkach oddziałami wojska rosyjskiego powstańcy jednak często ponosili porażki. Tak na przykład, 13 czerwca 1863 roku w okolicach wsi Bajorėliai (dziś część miasta) doszło do wielkiej bitwy między wojskami carskimi (1500 żołnierzy) a powstańcami. Powstańcy ponieśli klęskę i byli zmuszeni wycofać się do lasów w okolicy wsi Kocielniki.

Ostatnią bitwę na Ziemi Święciańskiej stoczono 21 maja 1863 r. w miejscowości Antoledzie (lit. Antaliedė, 15 km na północny wschód od Nowych Święcian). Była to zwycięska bitwa powstańców (dowódca Albertyński) z oddziałem rosyjskim złożonym z 3 rot piechoty i 60 kozaków pod dowództwem pułkownika Połtorackiego. Bitwa ta nazywana jest często bitwą pod Łabonarami.

Rosjanie na miejsce zesłanych na Sybir

Po stłumieniu Powstania Styczniowego nastąpiły represje miejscowej ludności, która brała czynny udział w walkach lub wspierała działania powstańców. Wielu znalazło się na zesłaniu na Syberii. Na miejsce zesłańców przybyli Rosjanie. W większości byli to staroobrzędowcy, którzy mieli stać się oporą dla władz carskich. Po powstaniu do Podbrodzia sprowadzono wielu kolonistów, którzy otrzymali parcele wokół miasta.

Rozwój Podbrodzia

W II połowie XIX wieku Podbrodzie zaczęło się po woli rozwijać, wzrastała też liczba domów i zmieniała się liczba mieszkańców. Według danych inwentaryzacyjnych z 1887 roku na prawym brzegu Żejmiany znajdowało się: 36 działek (w tym 8 z nich przeznaczonych na wycięcie lasu), 28 domów, zajazd i poczta, gorzelnia i karczma, działał sąd pokojowy, elektrownia, mieszkańcy trudnili się wycinaniem i spławem lasu (z Ornian). Połowa działek należała do Żydów, a połowa do chłopów.

Na lewym zaś brzegu rzeki było: 12 dziedzińców, 151 mieszkańców (92 katolików i 59 Żydów), 2 karczmy, 2 sklepy, synagoga. Ta część miasta była zamieszkana głównie przez Żydów, prawie wszystkie ziemie na lewym brzegu należały do właściciela ziemskiego Żyda Łappy.

W 1895 roku zostaje zbudowana linia kolejki wąskotorowej Podbrodzie-Postawy, zwiększająca znaczenie komunikacyjne miasta. Miało to istotny wpływ na rozwój Podbrodzia i zwiększenie liczby mieszkańców.

Informacje pochodzą ze strony http://www.podbrodzie.info.pl/

Cdn.
Opracowała Leokadia Aszkiełowicz