Rozbudowa miasta
W 1905 roku 8 km na północny wschód od Podbrodzia, na prawym brzegu Żejmiany zakończono budowę poligonu wojskowego. Zbudowano tam również most przez rzekę prowadzący do wsi Pohulanka (obecnie Pažeimenė) po drugiej stronie rzeki, wybudowano stację kolejową. Ten most był potrzebny przede wszystkim przybywającym na poligon i z niego odjeżdżającym żołnierzom, przy okazji korzystali z niego również miejscowi mieszkańcy.
Wszystkie prace budowlane wymagały dużej liczby robotników, jeździli oni z okolic Podbrodzia, innych powiatów, a nawet z innych gubernii rosyjskich. Po zakończeniu budowy otrzymali pracę w działających obiektach, budowali domy, kupowali działki od hrabiego Tyszkiewicza.
Nowo przybyli to byli głównie rosyjscy inżynierowie i żydowscy kupcy. Osada rozwijała się nie tylko na prawym, ale i lewym brzegu Żejmiany, gdzie większość mieszkańców stanowili Żydzi. Po uchyleniu w 1882 r. „tymczasowych przepisów”, zgodnie z którymi Żydom nie wolno było osiedlać się w wielu osadach litewskich, zwłaszcza w strategicznych miejscach – przy liniach kolejowych, Podbrodzie stało się dla nich miastem „otwartym”. Najwyraźniej do tego czasu niektórzy Żydzi, tak jak np. w Ignalinie osiedlali się tu nielegalnie. Wkrótce ich liczebność się zwiększyła. O czym może świadczyć fakt, że w 1905 r. wpłynęła prośba o otwarcie aż dwóch synagog w Podbrodziu.
W 1919 roku w Podbrodziu było 1435 mieszkańców, w 1928 roku – 2800, w 1929 roku – 3012, a w 1933 roku – 4124.
Kajetan Rożnowski – burmistrz Podbrodzia w latach 1928-1934 – wiele przyczynił się do rozwoju miasteczka. Dzięki jego staraniom powstał pierwszy plan zagospodarowania przestrzennego. Wykonano również wiele prac modernizacyjnych.
Budowa i likwidacja kolonii slumsów
Do 1928 roku Podbrodzie nie miało planu rozbudowy miasta. Nowo przybyli budowali domy, jak im się podobało i gdzie chcieli. W efekcie ulice miasta były kręte i wąskie, często przy ulicy powstawały oficyny, a na podwórzu domy. Na ulicy wykopywano studnie, co było niehigieniczne, zatrzymywało ruch i było bardzo niebezpieczne. Sytuacja pogorszyła się jeszcze bardziej, gdy J. Tyszkiewicz rozpoczął budowę fabryki tektury. Potrzeba było wielu robotników, którzy przybywali ze wsi i miasteczek przyfrontowych, a także nieraz byli żołnierze.
Robotnicy wydzierżawiali ziemię od mieszkańców przedmieścia Podbrodzia bez zgody magistratu i budowali szopy mieszkalne, lepiąc je z gliny. Były one niehigieniczne, niesanitarne – niezdatne do życia. Magistrat nie mógł ich zburzyć, pozostawiając prawie 500 osób bez dachu nad głową. W ciągu 5 lat skoordynował sprawę likwidacji slumsów z wojewodą wileńskim Rackiewiczem, a oprócz tego właściciel tych slumsów hr. Tyszkiewicz udzielił długoterminowego kredytu na budowę nowych domów. Dzięki temu zlikwidowano kolonię slumsów w Podbrodziu, którą miejscowi nazywali „Nową Kolonią” i która znajdowała się obok traktu prowadzącego do Święcian.
W 1928 roku przygotowano projekt, zgodnie z którym planowano na północ od koszar (przy obecnej ul. Wileńskiej) zbudować dzielnicę mieszkaniową – domki jednopokojowe oraz rynek (należał do hrabiego Tyszkiewicza, a później wykupił go magistrat miasta); założyć po drugiej stronie rzeki, między rzeką a linią kolejową – letnisko (później wille zbudowali tu oficerowie polskiej jednostki wojskowej). Pomiędzy koszarami a domkami letniskowymi po drugiej stronie rzeki zbudowano dwa mosty dla pieszych.
Dom Ludowy i przychodnia
W 1929 roku hrabia Tyszkiewicz zbudował fabrykę kartonu, a wcześniej – nieduży młyn. W 1930 roku wybudowano Dom Ludowy. Organizowano w nim wówczas przeróżne imprezy kulturalne, wyświetlano nawet filmy, wystawiano sztuki teatralne, w których grali aktorzy z zespołów teatralnych Wilna. Do nowo wybudowanego Domu Ludowego przeniesiono również miejską bibliotekę. Dom ten połączony był ze stadionem i strzelnicą. Odbywało się tu wiele imprez sportowych – zawodów, w których brały udział organizacje miejskie i powiatowe.
W latach trzydziestych rozpoczęła swoją działalność nowa przychodnia lekarska. W tym też okresie wybrukowano wiele ulic, a na głównych ulicach ułożono nowe betonowe chodniki, zbudowano nowy most przez Żejmianę.
Elektrownia Tyszkiewicza
Gdy hrabia Tyszkiewicz wybudował nową elektrownię w Podbrodziu, w większości domów zainstalowano oświetlenie elektryczne. Do 1928 roku magistrat korzystał do oświetlenia miasta z prądu małej mocy, produkowanego przez żydowski tartak. Były burmistrz miasta B. Kowalczyk podpisał umowę (na 25 lat) z właścicielami tartaku na wykorzystanie energii elektrycznej do oświetlenia miasta w cenie 75 groszy za kilowat. Napięcie było słabe, a światło było ciemnozielone. Po wybudowaniu przez Tyszkiewicza nowej elektrowni magistrat zwrócił się do niego z propozycją zawarcia umowy na wykorzystanie energii wysokiego napięcia do oświetlenia przez 20 lat (cena 30 groszy za kilowat).
W 1934 roku na ziemiach hrabiego Tyszkiewicza postanowiono zbudować miasteczko wojskowe dla 3. Dywizji Artylerii Konnej. W latach trzydziestych XX wieku po południowej stronie trasy do Wilna, pomiędzy nią a Żejmianą powstał zespół jednopiętrowych drewnianych koszar wojskowych. Przez rzekę, między koszarami a domkami letniskowymi zbudowano 2 mosty dla pieszych.
Działały tu: apteka, cukiernia, zakład fotograficzny, zakład fryzjerski, garbarnia, dwa hotele, zajazd, jadłodajnia, kasa pożyczkowo-oszczędnościowa, Żydowski Bank Ludowy, elektrownia, kilka sklepów z artykułami kolonialnymi, sklep z materiałami piśmienniczymi, kilka piwiarni, piekarnie, restauracje, sklepy spożywcze itd.
Cdn. Opracowała Leokadia Aszkiełowicz
Źródła:
Rimas Bružas, Tauta be valstybės. Valstybės kelias, Vilnius 2012.
Algimantas Miškinis, Lietuvos urbanistikos paveldas ir vertybės, T. 2: Lietuvos miestai ir miesteliai, kn. 2, Vilnius 2005.
Bronius Kviklys. Mūsų Lietuva. Vilnius 1989, T. 1.
Zdjęcia: