Poprzedni odcinek naszego cyklu o historii Podbrodzia dotyczył najdawniejszych dziejów tego miasteczka. Dzisiaj odbędziemy podróż przez kilka stuleci – poznamy zawiłe losy Podbrodzia w XV-XVIII wiekach.
Od początku XV wieku przez Podbrodzie prowadziła ważna droga z Wilna do Malat i do Dyneburgu. Jednak przez długi czas na tym terenie mieszkało niewiele osób. W 1410 roku Francuz Gilibert de Lannoy, który podróżował po tych miejscach, napisał, że są tam ponure, niedostępne lasy, jeziora i bagna, przez dwa dni i noce nie znalazł żadnego mieszkania.
Początki miasta
Początek Podbrodzia wiąże się z dawnym (wspominanym) dworem, który w drugiej połowie XV wieku znajdował się w masywie leśnym w pobliżu drogi Wilno – Dyneburg. Pierwotna osada powstała w pobliżu brodu (stąd nazwa) przez rzekę Dubinkę, u zbiegu tego potoku z Żejmianą.
Nazwa Podbrodzia po raz pierwszy pojawia się w źródłach pisanych w drugiej połowie XV wieku. Wtedy to już u zbiegu dwóch rzek znajdowała się karczma z gliny przy drodze pocztowej. W tym miejscu podróżujący musieli przechodzić przez bród rzeki. Pochodzenie nazwy wiąże się z litewskim słowem „brasta” lub słowiańskim „po brodu”. Na podwórku tej karczmy odpoczywali podróżnicy, przewoźnicy i kupcy, którzy podróżowali do Kowna, Warszawy czy innych europejskich miast. Według polskiej literatury pierwszym właścicielem tej karczmy i okolicznych ziem był Wojciech Nosiłowski. Po nim ta ziemia i karczma trafiły do synów Andrzeja i Jerzego Nosiłowskich.
Nosiłowscy należeli do jednej gałęzi litewskiego rodu szlacheckiego Wielkiego Księstwa Litewskiego Sakaitisów. W XVI wieku część rodu zaczęła używać nazwiska Nosiłowscy i Steckowicze. Pierwszymi szlachcicami litewskimi, którzy zaczęli używać nazwiska Nosiłowski (zgodnie z nazwą ich majątku Nosiłowo – okolice Mołodeczna na teranach obecnej Białorusi) byli Jan i Wojciech Nosiłowski. Andrzej Nosiłowski jest wzmiankowany w 1527 r., kiedy sprzedał ziemie Zenowiewiczowi.
Podbrodzie w rękach Radziwiłłów
17 czerwca 1528 roku bracia Nosiłowscy sprzedają Podbrodzie księciu Jerzemu Radziwiłłowi, kasztelanowi wileńskiemu, hetmanowi wielkiemu litewskiemu, ojcu Barbary Radziwiłłówny. Książęta Radziwiłłowie – najsłynniejszy ród magnacki Wielkiego Księstwa Litewskiego i jeden z najbogatszych rodów w Europie. Rządzili 23 zamkami, 426 miastami, 2032 dworami, 10 053 wioskami.
Od 1547 roku Radziwiłłowie, jako jedyna rodzina litewska miała tytuł księcia Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Przez nawet 166 lat zajmowali jedno z najważniejszych stanowisk – wojewody wileńskiego. Z tego rodu wywodziło się 37 wojewodów, 22 ministrów (kanclerzy, marszałków, hetmanów, skarbników), 3 biskupów, 1 kardynał, 1 królowa i wielu innych niższych urzędników.
Jerzy Radziwiłł zmarł w 1541 r. Po jego śmierci liczne dwory i ziemie (w tym też Podbrodzie) przeszły w ręce syna Mikołaja, zwanego Rudym (1512-1584), od koloru włosów. Był opiekunem Barbary Radziwiłłówny – przyszłej żony króla Zygmunta Augusta. W 1571 roku Zygmunt August nadaje Podbrodziu przywilej nadawany miastom trzeciego stopnia, w których rolnictwo odgrywało ważną rolę.
Wielu gospodarzy tych ziem
Mikołaj Radziwiłł Rudy 8 czerwca 1582 roku daruje „prawem wieczystem” Podbrodzie Janowi Szwykowskiemu.
W 1629 roku w Podbrodziu mieszkało tylko 70 osób. W 1655 roku Podbrodzie zajęli Moskale (trwała wojna pomiędzy Litwą a Moskwą). Miejscowość została przez nich zniszczona. Król Jan Kazimierz wydanym 22 czerwca 1664 r. w Wilnie przywilejem pozwala Janowi Szwykowskiemu, podstolemu mścisławskiemu, zbudować most na Dubince i pobierać myto mostowe od „ludzi kupieckich i furmańskich”: po 2 szelągi od konia, po 1 szelągu od bydła wielkiego, po jednym pieniądzu od bydła małego.
Po śmierci Jana Szwykowskiego w 1670 roku Podbrodzie dziedziczy jego żona Zofia z Jodkowskich, która ten majątek w 1672 roku zapisuje drugiemu swemu mężowi Michałowi Tyzenhauzowi, starościcowi rzeczyckiemu, który w 1672 roku przy trakcie wileńskim zbudował pierwszą karczmę. W 1673 roku przekazuje on Podbrodzie swojemu synowcowi, również Michałowi. Następnie Podbrodzie przechodzi kolejno do Hieronima Tyzenhauza, potem do Michała, podkomorzego wileńskiego, w końcu do Franciszka, starosty inturskiego. W inwentarzu dworskim z 15 kwietnia 1722 roku notowana jest już nowa, murowana karczma.
W 1751 roku dobra podbrodzkie za 3100 talarów bitych nabywa Franciszek Abramowicz, stolnik starodubski. Po nim Podbrodzie dziedziczy Ludwik Abramowicz, od którego w 1756 r. te ziemie nabywa książę Michał Massalski, kasztelan wileński, za 24 000 złotych polskich. Następnie Podbrodziem włada Ignacy Jakub ks. Massalski, biskup wileński, który jeszcze w 1765 roku kupił dwór w Ornianach, dlatego dwór w Podbrodziu stał się folwarkiem dworu w Ornianach.
W 1789 roku Podbrodzie stało się własnością Hetmana Wielkiego Litewskiego Szymona Kossakowskiego, którego 23 kwietnia 1794 roku powstańcy kościuszkowscy powiesili na Placu Ratuszowym w Wilnie. Od 1792 r. Podbrodzie należało już do Kostrowickich, ponieważ właśnie wtenczas ziemię nabył na własność Michał Kostrowicki, starosta grzybiański.
Według inwentarza jeszcze z 1790 roku w tym czasie w Podbrodziu istniały 23 domy mieszkalne i karczma. Dwór i karczma znajdowały się na prawym brzegu, na lewym mieszkało wówczas 115 osób. Obie części miasta łączył most.
W 1794 roku, w czasie Insurekcji Kościuszkowskiej, na okolicznych terenach zwołano pospolite ruszenie, na którego czele stanął książę Michał Ogiński. Działania powstańców miało na celu dywersję przeciwko Rosjanom i wyparcie wojsk rosyjskich z tej części Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wojska pospolitego ruszenia przeszły wtedy przez tereny Podbrodzia idąc na Dynenburg, o czym wspomina książę Ogiński w swoich pamiętnikach. W 1795 roku w wyniku III rozbioru miasteczko znalazło się na terenie zaboru rosyjskiego.
Jak widzimy, w ciągu XV-XVIII wieków Podbrodzie często przechodziło z rąk do rąk. W dziejach tego miasta swój mniejszy czy większy ślad pozostawiły wydarzenia historyczne, które miały miejsce w naszym kraju.
Ciąg dalszy nastąpi
Opr. Leokadia Aszkiełowicz